کتاب

نام كتاب: تاريخ الأمم و الملوك‏؛ نويسنده: محمد بن جرير طبرى‏ ؛ وفات: ۳۱۰ ق‏ ؛ تعداد جلد واقعى: ۱۱؛ زبان: عربى‏ ؛ موضوع: تاريخ عمومى‏

تاریخ الامم و الملوك: این كتاب كه مشهور به تاریخ طبری می‌باشد، مهمترین تاریخنامه روایی و سالشمار اسلامی است. تاریخ طبری دو بخش عمده دارد:  بخش پیش از اسلام و بخش پس از اسلام.

طبری در بخش اول به مباحث خلقت، پیامبران، امت های پیشین، تاریخ و پادشاهان ایران و روم پرداخته است، ترتیب ذكر حوادث در این بخش بر حسب ترتیب انبیاء و جایگاه تاریخی حوادث است. طبری در این قسمت درباره تاریخ ایران اخباری آورده است كه در هیچ متن معتبر عربی دیگر دیده نمی‌شود. بخش دوم تاریخ طبری كه حوادث دوره اسلامی است، از سال اول هجرت به شیوه سالشما را نه آغاز و به وقایع سال ۳۰۲ ختم شده است.

روشی كه طبری در تدوین تاریخ بر می‌گزیند، روش محدثین است؛ بدین صورت كه با ذكر سلسله سند به ذكر اخبار می ‏پردازد. طبری همانگونه كه در مقدمه تاریخ خود ذكر می‏كند، تاریخ را جزو علوم نقلی می‌داند نه عقلی؛ زیرا به عقیده او راه علم بر اخبار گذشته فقط خبر خبرگزاران و نقل ناقلان است و تاریخ با عقول و افكار محققان استنباط و استخراج نمی‌شود. طبری در این روش، با انبوهی از روایات كه گاه با یكدیگر هم سازگار نیست مواجه می‌شود ولی هیچگاه دست به نقد پاره‏ای از مضامین آنها نمی‌زند؛ زیرا برای او صرف صحیح بودن سند كفایت می‌کند. طبری با نقل روایات راویان و حتی اختلافات جزئی آنان در یك حادثه خدمت بسیار مهمی به تاریخ اسلام كرده است. اگر او همه این روایات را در این مجلدات جمع نمی‌کرد، بسیاری از اخبار گذشتگان به ما نمی‌رسید.

توجه عمده طبری در تاریخ، ذكر امور و شئون سیاسی است نه فرهنگ و تمدن، او عنایتی به فتوح و ارتباط با دولتها و سرزمین هایی همانند اندلس، بیزانس و حالات داخلی آنها ندارد.

منابع كتاب‏ تاریخ طبری: طبری برای تدوین كتاب خود از عمده منابع موجود در عصر خود بهره برده است،برخی از منابع طبری بر حسب موضوعات به شرح زیر است:

۱- در تاریخ پیامبران، كتب تفسیر و سیره ابن اسحاق و كتابهای «وهب بن منبه».

۲- در تاریخ ایران، ترجمه كتب ایرانی به عربی بویژه كتاب های «ابن مقفع» و «هشام كلبی» و آنچه از معلومات و اطلاعات تدوین شده و اسناد حیره كه به دست او رسیده است.

۳- در سیره نبوی به تألیفات ابان بن عثمان و عروة بن زبیر و شرحبیل بن سعد و موسی بن عقبه و عاصم بن عمر و ابن شهاب زهری و ابن اسحاق تكیه داشته است.

۴- اخبار رده و فتوح را از سیف بن عمر نقل كرده است.

۵- در جنگ های جمل و صفین به نوشته‌های ابو مخنف و مدائنی و سیف بن عمر اعتماد كرده است.

۶- تاریخ امویان را از عوانة بن حكم، ابو مخنف، مدائنی،واقدی، عمر بن شبه و هشام كلبی گرفته است.

۷- تاریخ عباسیان را از كتب احمد بن ابی خیثمه گرفته است.

منابع طبری بیشتر از عراق است، زیرا او در بغداد زیسته است.

طبری تألیف تاریخش را بعد از تفسیر شروع كرده است، به دلیل اینكه نام كاملی از تفسیرش «جامع البیان عن تاویل آی القرآن» را در كتاب تاریخ آورده است، همچنین طبری بسط مقال را در تاریخ خود به تفسیرش ارجاع می‏دهد.

تاریخ طبری دوره نوینی را در تاریخ نگاری اسلامی آغاز كرد و اثر فراوانی بر مورخان پس از خود گذاشت بگونه‏ ای كه ابن اثیر و ابن كثیر و ابن خلدون در تاریخشان از تاریخ طبری بهره بسیار برده‌اند.

چاپ‏ ها و تكمله‌های تاریخ طبری‏

مورخان متعددی بر تاریخ طبری تكمله نوشته‌اند، اولین تكمله را خود طبری با عنوان «ذیل المذیل» نوشت. تكلمه دیگر را عریب بن سعد نوشت كه حوادث را تا سال ۳۲۰ آورده است. یكی دیگر از تكمله‌های تاریخ طبری، تكمله محمد بن عبدالملك همدانی (متوفای ۵۲۱) است كه به ذكر حوادث تا سال ۴۸۷ هجرت. پرداخته است. (هر سه تكمله طبری بهمراه تاریخ طبری چاپ شده است.)

تاریخ طبری در عصر سامانیان به دستور منصور بن نوح سامانی (متوفای ۳۸۲) توسط و یا زیر نظر ابو علی بلعمی با حذف روایت های مكرر و حذف سلسله اسناد و بعضی تصرفات به فارسی ترجمه شد همین ترجمه فارسی به زبان تركی ترجمه و چاپ شده است، همچنین ترجمه فارسی به فرانسه برگردانده ودر پاریس چاپ شده است.

بخش قبل از اسلام «ترجمه تاریخ طبری» با تصحیح ملك الشعرای بهار و تصحیح محمد پروین گنابادی در سال ۱۳۴۱ ش چاپ شده است. قسمت مربوط به ایران «ترجمه تاریخ طبری» نیز با مقدمه و حواشی محمد جواد مشكور به سال ۱۳۳۷ ش منتشر گردیده.

دوره اسلامی «ترجمه تاریخ طبری» در ۳ جلد (جلد سوم آن فهارس است) با عنوان تاریخنامه طبری با تصحیح و تحشیه محمد روشن در سال ۱۳۶۶ ش چاپ شده است.

آخرین چاپ تحقیقی متن عربی طبری توسط محمد ابوالفضل ابراهیم همراه با تكمله عریب بن سعد و عبد الملك همدانی و ذیل المذیل منتشر شده است. (این چاپ از طبری در تهیه نرم‏افزار نور السیره ۲ مورد استفاده بوده است.)

متن كامل تاریخ طبری توسط ابوالقاسم پاینده به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۵۲ ش در تهران منتشر شده است‏

جایگاه، شخصیت و زندگانی محمد بن جریر طبری‏: محمد بن جریر طبری نویسنده تاریخ الرسل و الامم و الملوك در سال ۲۲۴  هجری قمری در آمل یكی از شهرهای سرزمین طبرستان - مازندران فعلی - متولد شد. از این رو وی را در انتساب به محل تولدش «طبری» می‏گویند. طبری برای كسب علم به شهرهای ری، بغداد، بصره، واسط، كوفه، شام و مصر سفر كرد و سر انجام در بغداد استقرار یافت و تا پایان عمر همانجا زیست. وفات وی در سال ۳۱۰  هجری قمری در سن ۸۴ سالگی در بغداد روی داد.

طبری در علوم رایج آن زمان همچون فقه، حدیث، تفسیر و تاریخ تبحر داشت، مهمترین جنبه شخصیت طبری در حیاتش، بعد فقهی او بود. او بنیانگذار مذهب فقهی خاصی بود كه پیروانی نیز تا یك قرن پس از خود داشت. ابن ندیم او را در زمره فقیهان (نه مورخان) آورده است، البته در گذر زمان جنبه فقهی طبری فراموش شده و از كتب عمده فقهی وی بجز اختلاف الفقهاء و نیز كتاب حدیثی-فقهی تهذیب الآثار اثری بر جای نمانده است.

طبری از نظر مذهبی سنی بوده ولی تعصب شدید نداشته است (عثمانی مذهب نبوده است)، او اساسا بعنوان یك سنی معتدل روایات فضائل اهل بیت علیه‌السلام را قبول داشته، گو اینكه در اواخر عمر تمایلی نیز از وی به تشیع بروز كرده است.در آن دوران كه در بغداد درگیری اصلی میان حنابله و شیعیان بوده طبری نیز با حنابله درگیر شده است. او احمد بن حنبل را فقیه نمی‌دانست و به آراء او در مسائل فقهی اعتنا نمی‌کرد. به همین دلیل در كتاب «اختلاف الفقهاء» آراء و اقوال او را در كنار دیگر فقیهان نیاورده است.

وی مخالف با عقیده حنبلیان در «تشبیه» و «تجسیم» بود و بر سر در منزل خود نوشته بود:

(س‏سبحان من لیس له انیس‏جو لا له فی عرشه جلیس‏س)

تألیفات طبری: طبری بیش از بیست كتاب تألیف كرده است، الف ) كتابهای چاپ شده وی عبارتند از:

۱- جامع البیان عن تاویل آی القران، معروف به تفسیر طبری (تمام آن چاپ شده است.)

۲- تاریخ الامم و الملوك، معروف به تاریخ طبری‏

۳- كتاب ذیل المذیل (منتخبی از آن چاپ شده و در آخر تاریخ طبری آمده است.)

۴- اختلاف علماء (فقهاء) الامصار فی احكام شرائع الاسلام (جزئی از آن باقی مانده كه چاپ شده است.)

۵- تهذیب الاثار و تفصیل الثابت عن رسول الله من الاخبار (قسمتی از آن در ۴ جلد چاپ شده است.)

۶- صریح السنة (جزء آخر آن كه اعتقادات است چاپ شده است.)

ب ) كتاب های چاپ نشده وی عبارتند از:

۷- آداب المناسك‏  ۸ - آداب النفوس‏ ۹- احادیث غدیر خم (دراین كتاب فضائل حضرت علی  علیه‌السلام، و طرق حدیث غدیر را ذكر كرده است.) ۱۰- بسیط القول فی احكام شرائع الاسلام‏  ۱۱- البصیر فی معالم الدین‏ ۱۲- الجامع فی القراءات‏   ۱۳-  حدیث الطیر (طبری در این كتاب به جمع آوری طرق حدیث طیر پرداخته است، حدیثی كه در آن آمده است هنگامی كه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم خواست مشغول خوردن یك مرغ بریان شود از خداوند خواست بهترین بنده‏اش را بفرستد تا با او غذا بخورد،در این هنگام علی علیه‌السلام وارد گردید.) ۱۴- الخفیف فی الفقه‏ ۱۵- الرد علی الحرقوصیة  ۱۶- الرد علی ذی الاسفار  ۱۷- الرد علی ابن عبد الحكم علی مالك‏  ۱۸- عبارة الرؤیا  ۱۹- كتاب العدد و التنزیل‏ ۲۰- كتاب الفضائل‏  ۲۱- لطیف القول فی احكام شرائع الاسلام‏  ۲۲-  مختصر الفرائض‏  ۲۳- المسند المجرد  ۲۴- كتاب الوقف‏

منبع : مجموعه سیره معصومین